Πώς θα Διευκολύνουμε την Πράσινη Μετάβαση για τα Ευάλωτα Νοικοκυριά; Προτάσεις με Βάση τα Πορίσματα της Συμπεριφορικής Επιστήμης

Πώς θα Διευκολύνουμε την Πράσινη Μετάβαση για τα Ευάλωτα Νοικοκυριά;
Προτάσεις με Βάση τα Πορίσματα της Συμπεριφορικής Επιστήμης

Μελίνα Μολέσκη*
Παντελής Σολωμού*
Θεόδωρος Ζαχαριάδης**
Meltem Ikinci***

* Μεταδιδακτορικοί ερευνητές Συμπεριφορικών Οικονομικών στο Ινστιτούτο Κύπρου
** Καθηγητής στο Ινστιτούτο Κύπρου
*** Σύμβουλος, Παγκόσμια Τράπεζα

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ

Η ενεργειακή φτώχεια είναι πιεστικό ζήτημα σε όλη την Ευρώπη, ιδίως καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση ετοιμάζεται να δρομολογήσει το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα το 2026. Σήμερα, ο αριθμός των αιτήσεων που υποβάλλουν τα ευάλωτα νοικοκυριά για χορηγίες ενεργειακής αναβάθμισης παραμένει χαμηλός, με ποσοστά συμμετοχής κάτω του 50%.
Η συμπεριφορική επιστήμη μπορεί να βοηθήσει. Χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα το πρόσφατο Σχέδιο Χορηγιών «Εξοικονομώ-Αναβαθμίζω στις Κατοικίες» της Κύπρου, παρέχουμε πρακτικές συμβουλές για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων χορηγιών που θα καταφέρνουν να προσεγγίζουν τα ευάλωτα νοικοκυριά.
Οι προτάσεις που παρουσιάζουμε βασίζονται σε μια κρίσιμη, αλλά παραγνωρισμένη πτυχή της ενεργειακής φτώχειας: τα συμπεριφορικά εμπόδια που εμποδίζουν τα νοικοκυριά να υποβάλουν αίτηση. Για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, αυτό σημαίνει ότι η καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας απαιτεί περισσότερη προσπάθεια – και πιθανώς λιγότερα χρήματα. Πρόκειται για πολιτικές όπως η απλούστευση των διαδικασιών, η μείωση της ταλαιπωρίας και η παροχή σαφών και περιεκτικών πληροφοριών.

To Ζήτημα Της Ενεργειακής Φτώχειας
Καθώς οι περισσότερες κυβερνήσεις παγκοσμίως επιταχύνουν τις προσπάθειές τους για την εφαρμογή πολιτικών για την κλιματική αλλαγή, οι οικονομικές επιπτώσεις γίνονται όλο και περισσότερο αισθητές σε επίπεδο νοικοκυριών, ιδίως στις ευάλωτες κοινότητες. Ένα πιεστικό ζήτημα είναι η ενεργειακή φτώχεια - η αδυναμία των νοικοκυριών με χαμηλό εισόδημα να ανταπεξέλθουν σε βασικές ενεργειακές ανάγκες.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα νοικοκυριά με χαμηλότερα εισοδήματα αντιμετωπίζουν συχνά δυσανάλογα υψηλότερο ενεργειακό κόστος, όχι λόγω υπερβολικής χρήσης, αλλά λόγω της χαμηλότερης ενεργειακής απόδοσης των σπιτιών και των οχημάτων τους. Πολλοί διαμένουν σε παλαιότερα κτίρια με ανεπαρκή μόνωση και χρησιμοποιούν παλαιά ή κακοσυντηρημένα αυτοκίνητα με πολύ υψηλή κατανάλωση καυσίμου. Ως αποτέλεσμα, τα νοικοκυριά με μεγαλύτερη οικονομική πίεση καταλήγουν να πληρώνουν περισσότερο για την ενέργεια.

Εμπόδια Στην Αξιοποίηση Της Διαθέσιμης Οικονομικής Βοήθειας
Οι κυβερνήσεις έχουν αναπτύξει πολυάριθμα εργαλεία για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, τα οποία κυμαίνονται από άμεση στήριξη όπως οι άνευ όρων οικονομικές μεταβιβάσεις (δηλαδή απευθείας επιδόματα) έως μακροπρόθεσμες λύσεις όπως οι επιχορηγήσεις για τη μετασκευή κατοικιών ή την εγκατάσταση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι προσπάθειες αυτές θα λάβουν σημαντική ώθηση με την έναρξη λειτουργίας του Κοινωνικού Ταμείου για το Κλίμα το 2026.
Ωστόσο, υπάρχει ένα επίμονο χάσμα μεταξύ της διαθεσιμότητας της οικονομικής βοήθειας και της χρήσης της. Πολλά νοικοκυριά δεν υποβάλλουν αίτηση για βοήθεια παρά το γεγονός ότι τη δικαιούνται, επιδεινώνοντας την ενεργειακή φτώχεια.

Ο Ρόλος Της Γνωστικής Έλλειψης
Οι λόγοι πίσω από αυτό το χάσμα εκτείνονται πέρα από οικονομικά και διαρθρωτικά εμπόδια, και περιλαμβάνουν συμπεριφορικά εμπόδια. Η γνωστική έλλειψη (cognitive scarcity), μια έννοια που εισήγαγαν οι συμπεριφορικοί οικονομολόγοι Mullainathan και Shafir, υπογραμμίζει πώς η στέρηση πόρων, όπως στην περίπτωση της οικονομικής ανασφάλειας, μειώνει το νοητικό φάσμα για τη λήψη μακροπρόθεσμων αποφάσεων. Αυτό εξηγεί γιατί τα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα συχνά αποτυγχάνουν να υποβάλουν αίτηση παρότι είναι επιλέξιμα για οικονομική βοήθεια.

Ουσιαστικά, αντιμέτωπα με άμεσες οικονομικές πιέσεις (π.χ. πληρωμή ενοικίου ή αγορά τροφίμων), τα νοικοκυριά δίνουν προτεραιότητα στη βραχυπρόθεσμη επιβίωση παρά σε δράσεις που θα αποδώσουν μακροπρόθεσμο όφελος όπως οι ενεργειακές αναβαθμίσεις των σπιτιών τους. Αυτή η λογική αντίδραση στην έλλειψη πόρων είναι γνωστή ως περιοριστική σκέψη (tunneling). Παρότι είναι λογική αντίδραση λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες ζωής τους, ωθεί τους ανθρώπους να επικεντρώνονται στο παρόν, δίνοντας προτεραιότητα στις άμεσες ανησυχίες έναντι του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού.

Επιπλέον, το οικονομικό άγχος αυξάνει το γνωστικό φορτίο. Η ανησυχία για τα χρήματα δυσκολεύει τους ευάλωτους να εστιάσουν την προσοχή τους σε άλλα θέματα και να οργανώσουν άλλα σχέδια. Ως αποτέλεσμα, εμπόδια που φαινομενικά μοιάζουν μικρά, όπως οι ασαφείς διαδικασίες υποβολής αιτήσεων ή οι μεγάλοι χρόνοι αναμονής, φαίνονται ανυπέρβλητα. Η παρουσία τέτοιων παραγόντων ταλαιπωρίας αρκούν για να ωθήσουν πολλούς ανθρώπους στην αναβλητικότητα ή ακόμη και στην πλήρη αδράνεια, ακόμη περισσότερο όταν υπάρχει αβεβαιότητα για το αν η προσπάθεια θα αποδώσει. Μελέτες δείχνουν ότι η ψυχική καταπόνηση που προκαλείται από τη γνωστική έλλειψη μπορεί να μειώσει την ικανότητα λήψης αποφάσεων όσο η απώλεια μιας ολόκληρης νύχτας ύπνου.

Μελέτη Συγκεκριμένης Περίπτωσης στην Κύπρο
Η έρευνά[1] μας στο Ινστιτούτο Κύπρου εξέτασε το τοπίο της ενεργειακής φτώχειας στη χώρα. Με το 15% του πληθυσμού να εκτιμάται ως ευάλωτο, η ενεργειακή φτώχεια είναι ένα κρίσιμο ζήτημα. Τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής σε προηγούμενα προγράμματα ενεργειακής βοήθειας (με απορρόφηση όχι πάνω από 45%) υπογραμμίζουν τους περιορισμούς των παραδοσιακών προσεγγίσεων. Για να βοηθήσουμε να ξεπεραστεί αυτή η πρόκληση, εφαρμόσαμε τη μεθοδολογία της συμπεριφορικής επιστήμης, χαρτογραφώντας τη συμπεριφορική διαδρομή ενός ευάλωτου νοικοκυριού κατά τη διαδικασία εμπλοκής με την οικονομική βοήθεια, με βάση το πρόσφατο σχέδιο επιχορήγησης για ενεργειακές ανακαινίσεις κατοικιών («Εξοικονομώ – Αναβαθμίζω στις Κατοικίες»). Η πιο κάτω εικόνα περιγράφει αυτή τη χαρτογράφηση.

Εντοπίσαμε τέσσερα στάδια στη διαδρομή:

Επίγνωση (Awareness): Ανακάλυψη της ύπαρξης του σχεδίου.
Μελέτη (Consideration): Βρίσκει το σχέδιο ενδιαφέρον, σχετικό, και κατανέμει πόρους για να μάθει περισσότερα.
Απόφαση (Decision): Ζύγιση των πλεονεκτημάτων έναντι της αντιλαμβανόμενης ταλαιπωρίας και απόφαση υποβολής αίτησης.
Δράση (Action): Ολοκλήρωση της διαδικασίας υποβολής αίτησης εντός της προθεσμίας.

Στο σύνολό τους, τα τέσσερα αυτά στάδια απεικονίζουν τη διαδρομή ενός ευάλωτου νοικοκυριού από το να μάθει για το σχέδιο μέχρι να υποβάλει αίτηση.

Όμως, όπως είναι αναμενόμενο, σε κάθε στάδιο υπάρχουν διάφορα πιθανά εμπόδια, τόσο διαρθρωτικά όσο και συμπεριφορικά. Για παράδειγμα, στο δεύτερο στάδιο, ο υπεύθυνος λήψης αποφάσεων έρχεται αντιμέτωπος με εμπόδια όπως:

Η περιοριστική σκέψη μπορεί να οδηγήσει τους δυνητικούς αιτούντες να επικεντρωθούν σε άμεσες ανησυχίες, παραμελώντας έτσι ανάγκες που βρίσκονται πιο μακριά στο μέλλον.
Η παρουσία παραγόντων ταλαιπωρίας, όπως διαδικτυακοί σύνδεσμοι που οδηγούν σε γενικές ιστοσελίδες, σηματοδοτούν ένα μη-υποστηρικτικό περιβάλλον και αποθαρρύνουν τους πολίτες από το να αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες.
Υπερφόρτωση πληροφοριών με τη συγκέντρωση οδηγιών σε ένα κείμενο για όλα τα νοικοκυριά (είτε είναι ευάλωτα είτε όχι), καθώς και η συμπερίληψη στο κείμενο αναφορών σε ευρωπαϊκούς κανονισμούς και εθνικούς στόχους, που δεν ενδιαφέρουν άμεσα τους πολίτες.
Το φαινόμενο του αγγελιοφόρου, σύμφωνα με το οποίο η αξιοπιστία και η συνολική αντίληψη ενός μηνύματος επηρεάζονται σημαντικά από τα χαρακτηριστικά του προσώπου που το μεταφέρει, όπως η εμπειρογνωμοσύνη, η αυθεντία, η ελκυστικότητα και η σχετικότητα.
Παρουσία περιττής πολυπλοκότητας που διαφαίνεται, για παράδειγμα, στη χρήση δύσκολης και ασαφούς γλώσσας και ορολογίας, η οποία μοιάζει με τον τρόπο γραφής νομοθετικών κειμένων.
Ασάφεια στην παρουσίαση των ωφελημάτων καθώς και έλλειψη παραδειγμάτων, μελετών περίπτωσης και στατιστικών στοιχείων. Τα κριτήρια επιλεξιμότητας δεν είναι ξεκάθαρα. Οι δυνητικά ενδιαφερόμενοι καλούνται να κατανοήσουν δύο είδη πληροφοριών σχετικά με τα κριτήρια επιλεξιμότητας: α) κοινωνικοοικονομικά κριτήρια που καθορίζονται από το Υπουργείο Ενέργειας, Εμπορίου και Βιομηχανίας και β) τεχνικές πληροφορίες για να προσδιορίσουν σε ποια κατηγορία μπορούν να είναι επιλέξιμοι (π.χ. συνολική κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας κατά το προηγούμενο έτος, χρόνος έκδοσης της οικοδομικής άδειας).

Συστάσεις Για Τους Υπεύθυνους Χάραξης Πολιτικής

Από μελέτες της συμπεριφορικής επιστήμης προκύπτουν συστάσεις που μπορούν να συμβάλουν στο να ξεπεραστούν αυτά τα εμπόδια. Για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι η αντικατάσταση των παρουσιάσεων τύπου μονολόγου με συνεδρίες συζήτησης σε σχετικά μικρές, νεοσύστατες ομάδες του πληθυσμού-στόχου, συμβάλλει στην αναδιαμόρφωση των κοινωνικών προτύπων και στην άμβλυνση του στίγματος που συνδέεται με τη συμμετοχή σε τέτοια προγράμματα, αυξάνοντας έτσι τη θετική διαφήμιση από στόμα σε στόμα.

Για να βοηθήσουν τα ευάλωτα νοικοκυριά να διευρύνουν τον τρόπο σκέψης τους και για να προσελκύσουν ευρύτερα την προσοχή των πολιτών, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής μπορούν να εκμεταλλευτούν το φαινόμενο αποστροφής για απώλεια (risk aversion), αναδεικνύοντας το κόστος μη συμμετοχής στο σχέδιο χορηγιών με σαφή παραδείγματα των μελλοντικών εξοικονομήσεων που θα χάσουν όσοι πολίτες δεν συμμετάσχουν. Για παράδειγμα, «Εάν ζείτε σε μια κατοικία 100 τ.μ., κάθε μήνας που περνά χωρίς ηλιακούς συλλέκτες σας κοστίζει Χ χρήματα». Αυτή η προσέγγιση είναι πιθανώς πολύ πιο αποτελεσματική από το αντίστοιχο μήνυμα «Αν ζείτε σε κατοικία 100 τ.μ., μπορείτε να εξοικονομείτε Χ χρήματα κάθε μήνα με ηλιακούς συλλέκτες». Μια άλλη καλή στρατηγική αξιοποιεί τη δύναμη της κοινωνικής απόδειξης και της ταυτότητας εντός μιας ομάδας, προβάλλοντας παραδείγματα ανθρώπων που έχουν ήδη υποβάλει αίτηση στο σχέδιο και επιλέγοντας προσεκτικά εκείνους που παρουσιάζουν ομοιότητες με τον πληθυσμό-στόχο, σε σχέση με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και την πόλη ή το χωριό στο οποίο κατοικούν.

Αν και οι παράγοντες ταλαιπωρίας δεν μπορούν να εξαλειφθούν πλήρως, όπου είναι δυνατόν, αξίζει να γίνουν φαινομενικά μικρές αλλαγές που διευκολύνουν και καθιστούν λιγότερο αβέβαιη την αίτηση στο σχέδιο. Μια πρακτική λύση χαμηλού κόστους που έχει αποδώσει στην ανακούφιση από την υπερφόρτωση πληροφοριών είναι μια «σελίδα διαβατηρίου» που παρέχει μια περίληψη με τα βασικά σημεία που θα ενδιέφεραν το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Επιπλέον, η απαλλαγή των ευάλωτων νοικοκυριών από τα αρχικά βήματα της διαδικασίας υποβολής αίτησης (π.χ. με την προ-συμπλήρωση ορισμένων πληροφοριών) έχει επίσης αποδειχθεί ότι βοηθά πολύ στην έγκαιρη συμπλήρωση των εντύπων αίτησης.

Συμπέρασμα
Η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας απαιτεί τη διεύρυνση των εργαλείων χάραξης πολιτικής μέσα από τη βαθύτερη κατανόηση των συμπεριφορικών εμποδίων που αντιμετωπίζουν οι ευάλωτοι πληθυσμοί. Μικρές, οικονομικά αποδοτικές προσαρμογές στα σχέδια χορηγιών – όπως η απλοποίηση των διαδικασιών υποβολής αιτήσεων και η αξιοποίηση της γνώσης της συμπεριφοράς των ευάλωτων πολιτών – μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά τη συμμετοχή σε τέτοια προγράμματα. Με την εύστοχη αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής μπορούν να διασφαλίσουν ότι τα ευάλωτα νοικοκυριά δεν θα μείνουν πίσω κατά την πράσινη μετάβαση, ανοίγοντας το δρόμο για ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο μέλλον.

Το παρόν Σχόλιο βασίζεται σε μελέτη που υποστηρίχθηκε οικονομικά από την κυβέρνηση της Κύπρου και τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία, καθώς και από το Ελληνικό Παρατηρητήριο του London School of Economics and Political Science στο πλαίσιο του Προγράμματος Ερευνητικής Καινοτομίας για την Κύπρο που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη. Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το έγγραφο είναι αποκλειστικά και μόνο των συγγραφέων και δεν αντανακλούν απαραίτητα τις απόψεις των οργανισμών που χρηματοδότησαν τη μελέτη, ούτε της Παγκόσμιας Τράπεζας ή οποιουδήποτε από τους συνδεδεμένους με αυτήν οργανισμούς. Όλα τα λάθη και οι παραλείψεις είναι των συγγραφέων.

[1] Moleskis M., Solomou P., Ikinci M. and Zachariadis T., Green Transition for Vulnerable Households? Insights From Behavioral Science on What Works (And What Doesn't). Frontiers in Sustainable Energy Policy, Section Energy and Society, Volume 4, 2025. DOI: 10.3389/fsuep.2025.1464660.

The Cyprus Institute